کشف ۴ هزار ساله در صحرای عربستان
با ادامه‌ی کاوش‌ها و آشکار شدن شواهد جدید، بیابان عربستان رفته‌رفته پرده از تاریخ انسانی پیچیده و ریشه‌داری برمی‌دارد؛ تاریخی مملو از سازگاری، پایداری، و نوآوری.
یک کشف باستان‌شناسی پیشگامانه منجر به آشکار شدن شبکه‌ای گسترده از آبادی‌های محصور با دیوار در صحرای عربستان شده که قدمت آن‌ها به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.
این سکونتگاههای مستحکم که از تیما تا ثَج امتداد دارند، برداشت دیرینه از عربستان به‌عنوان سرزمینی صرفاً متکی بر قبایل کوچ‌نشین را به چالش کشیده‌اند. آنطور که آشکار شده، این سکونتگاه‌ها گواه الگویی پیچیده و پایدار از تمدن‌های مبتنی بر واحه هستند؛ تمدن‌هایی با نظام‌های پیشرفته‌ی کشاورزی، سازمان اجتماعی منسجم و زیرساخت‌های دفاعی که زندگی را در یکی از سخت‌ترین محیط‌های طبیعی زمین امکان‌پذیر می‌کردند.
سکونتگاههای مستحکم در قلب بیابان
پژوهشی که به رهبری تیمی بین‌المللی از باستان‌شناسان انجام شده و در نشریهAntiquity منتشر شده، دست‌کم ده آبادی اصلی را شناسایی کرده که با دیوارهای سنگی گسترده‌ای محافظت می‌شده‌اند. این مکان‌ها که بین تیما نزدیک مرز اردن و ثَج در سواحل خلیج فارس هستند، روزگاری میزبان جوامع پررونقی بوده‌اند. برخی از این دیوارها تا هشت کیلومتر امتداد داشته و ضخامت‌شان به دو متر می‌رسیده و برج‌های دفاعی و دروازه‌های ورودی را در خود جای داده بودند.
از چشمگیرترین آبادی‌های تازه کشف‌شده دُومهالجَندل، خیبر، حائط و حُویط هستند. دومهالجندل که نخستین بار به کمک عکس‌برداری هوایی در دهه‌ی ۱۹۶۰ آشکار شد، با دیوارهایی به طول دو کیلومتر محصور شده است. تاریخ‌گذاری رادیوکربن ساخت دیوارهای خیبر را بین سال‌های ۲۲۵۰ تا ۱۹۵۰ پیش از میلاد تخمین زد. اینجا، بقایای دیواری به طول حدود ۱۴ کیلومتر و نزدیک به ۱۸۰ برجک دفاعی، گواه تلاش گروهی و بزرگی در ساخت و ساز است.
نوآوری کشاورزی و برنامه‌ریزی شهری
این آبادی‌های دیوارکشی‌شده تنها ساختارهایی دفاعی نبودند، بلکه سکونتگاه‌هایی کاملاً کاربردی و دارای زمین‌های زراعی، نخلستان‌ها، آغل‌های دام و چاه‌های آب بودند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد ساکنان این نواحی راهبردهای پیشرفته‌ای برای تأمین منابع حیاتی در اقلیم خشک و بیابانی داشتند؛ از جمله محافظت از انبارهای غله و گله‌های بز و گوسفند!
توزیع جغرافیایی مجموعه آبادی‌های محصور باستانی در شمال‌غرب عربستان با تاکید بر مهم‌ترین سکونتگاههای مستحکم مانند خیبر، دومهالجندل و تیماء
یکی از چشمگیرترین محوطه‌ها النتاح است؛ شهری مستحکم به وسعت ۲٫۶ هکتار درون آبادی خیبر. قدمت این شهر به حدود ۲۴۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد و احتمالاً تا ۵۰۰ نفر جمعیت داشته است. وجود خانه‌های چندطبقه، برنامه‌ریزی شهری و حتی گورستان پیرامون آن، گواه آن چیزیست که پژوهشگران از آن به نام «شهرنشینی آهسته» یاد می‌کنند؛ حرکتی تدریجی اما هدفمند از زندگی کوچ‌نشینی به سکونتگاههای همیشگی!
مدلی از سکونت در بلندمدت
آبادی‌های محصور، نشان راهبردی اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی هستند که در طول هزاران سال دوام آورده‌اند. این الگوی سکونت که ریشه در عصر برنز دارد، در دوران عصر آهن و دوره‌های پس از آن نیز گسترش یافت. حتی تا قرون ۱۹ و ۲۰ میلادی، شهرهایی مانند مدینه و العُلا همچنان از سامانه‌های دیواری برای محافظت از اراضی کشاورزی در برابر حملات و تهدیدهای طبیعی استفاده می‌کردند.
بازنگری در تاریخ صحرای عربستان
این کشف، روایت تاریخی عربستان را به شکل بنیادینی دگرگون می‌کند. برخلاف گمان رایج که این سرزمین را قلمرویی تنها تحت سیطره‌ی قبایل کوچ‌نشین می‌دانست، اکنون روشن شده که این منطقه، میزبان جوامعی پیچیده و یکجانشین هم بوده؛ جوامعی که توانایی توسعه‌ی شهری و برنامه‌ریزی بلندمدت را داشته‌اند.
این آبادی‌های مستحکم به احتمال زیاد نقش مهمی در ظهور پادشاهی‌های کاروانی اولیه‌ی عرب ایفا کرده‌اند و به‌عنوان مراکز تجاری و فرهنگی در سراسر شبه‌جزیره عربستان عمل می‌کرده‌اند.
این پژوهش بر پیوندهای منطقه با دنیای باستانی گسترده‌تر تأکید دارد. شباهت‌های معماری با منطقه شام در مدیترانه، بیانگر تبادلات فرهنگی و تأثیرات فناوری است و جایگاه عربستان را در شبکه‌های گسترده عصر برنز و عصر آهن تقویت می‌کند.
آبادیٔ محصور العَین همان‌گونه که در بازسازی سه‌بعدی روی Google Earth دیده می‌شود (A)، یکی از نمونه‌های برجسته از استحکامات باستانی در عربستان است. تصاویر هوایی جزئیاتی مانند دیوار خاکریز (B)، برجک متصل به دیوار (C) و ساختار سنگ‌چین داخلی (D) را نشان می‌دهند که بیانگر مهندسی پیشرفته و سازماندهی دقیق این سکونت‌گاه هستند