آیا خاورمیانه برای پذیرش هوش مصنوعی آماده است؟

به گزارش تجارت ایده آل، هوش مصنوعی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ حدود ۱۵.۷ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی از طریق افزایش بهره‌وری و رشد مصرف کمک کند؛ موضوعی که بیانگر منافع بالقوه در اتخاذ زودهنگام این فناوری است. با این حال، پیش‌بینی می‌شود سهم خاورمیانه از این رقم تنها ۲ درصد (معادل ۳۲۰ میلیارد دلار) باشد؛ رقمی که این منطقه را در میان کم‌بهره‌ترین مناطق جهان از مزایای هوش مصنوعی قرار می‌دهد. این سود اقتصادی عمدتاً در عربستان سعودی (۱۳۵.۲ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۹۶ میلیارد دلار) و تا حدی کمتر در چهار کشور دیگر شورای همکاری خلیج فارس (۴۵.۹ میلیارد دلار) و مصر (۴۲.۷ میلیارد دلار) متمرکز خواهد بود. سایر کشورهای منطقه مجموعاً کمتر از ۰.۲ میلیارد دلار از این منافع را دریافت خواهند کرد.

این سهم اندک و تمرکز بالای منافع ناشی از هوش مصنوعی در چند کشور معدود، ناشی از مسائل توسعه‌ای و منابع در سطح ملی و منطقه‌ای است. «شاخص آمادگی برای هوش مصنوعی» صندوق بین‌المللی پول، که کشورها را بر اساس چهار شاخص کلیدی توسعه شامل «۱) زیرساخت‌های دیجیتال، ۲) نوآوری و یکپارچگی اقتصادی، ۳) سرمایه انسانی و سیاست‌های بازار کار، و ۴) مقررات و اخلاق» رتبه‌بندی می‌کند، ابزار مناسبی برای مقایسه محسوب می‌شود. طبق این شاخص، منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی از نظر آمادگی در حوزه هوش مصنوعی، پس از منطقه جنوب صحرای آفریقا، در پایین‌ترین رتبه‌ها قرار دارد.

این شاخص همچنین نشان‌دهنده شکاف چشمگیر میان کشورهای مختلف خاورمیانه است؛ به‌گونه‌ای که اسرائیل، امارات متحده عربی و عربستان سعودی امتیازات به‌مراتب بالاتری نسبت به سایر کشورهای منطقه کسب کرده‌اند. در رده‌های بعدی، کشورهایی مانند بحرین، اردن، عمان و قطر قرار دارند که عملکرد نسبتاً مناسبی داشته‌اند. در مقابل، کشورهایی چون مصر، ایران، عراق و سوریه به دلیل نبود راهبردهای ملی پخته، ضعف زیرساخت‌های دیجیتال و نبود نیروی انسانی متخصص، امتیاز پایینی کسب کرده‌اند.

وعده‌ها و خطرات ساخت دیتاسنترها

علاوه بر سطوح کلی توسعه، توانایی کشورها در بهره‌گیری از پتانسیل هوش مصنوعی تا حدی به در دسترس بودن مراکز داده وابسته است. این مراکز نقش حیاتی در تأمین نیازهای گسترده محاسباتی و ذخیره‌سازی داده‌های هوش مصنوعی ایفا می‌کنند. کشورهای منطقه از نظر تعداد مراکز داده تفاوت چشمگیری دارند که اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در این زمینه مزیت آشکاری دارند.

ظرفیت ساخت مراکز داده بیشتر نیز محدود به دسترسی کشورها به منابع حیاتی از جمله سرمایه مالی، آب و برق است. کشورهای حوزه خلیج فارس با دارایی‌های ثروت ملی حدود پنج تریلیون دلار، توان مالی لازم برای تبدیل شدن به رقبای جدی در حوزه هوش مصنوعی و مراکز داده را دارند. عربستان سعودی نیز برنامه‌ای به نام «پروژه تعالی» با سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلار اعلام کرده است که هدف آن تقویت شرکت‌های هوش مصنوعی، زیرساخت داده‌ها و نیروی انسانی متخصص ملی است. سایر کشورهای منطقه اما به مراتب در جمع‌آوری سرمایه مالی مورد نیاز برای این پروژه‌های پرهزینه با دشواری روبرو خواهند بود. همچنین دوره‌های طولانی قیمت پایین نفت ممکن است بودجه کشورهای حوزه خلیج فارس را تحت فشار قرار دهد و توانایی آن‌ها را برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های داده محدود کند.

تا کنون، توسعه مراکز داده در منطقه عمدتاً توسط سرمایه‌گذاران محلی و منطقه‌ای هدایت شده است. با این حال، سفر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده، به قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، نشان‌دهنده تمایل زیاد شرکت‌های بزرگ فناوری آمریکایی به سرمایه‌گذاری در این منطقه بود. هیئت آمریکایی حاضر در مجمع سرمایه‌گذاری آمریکا-عربستان سعودی شامل فهرست بلند بالایی از مدیران عامل شرکت‌های فناوری بزرگ از جمله OpenAI، گوگل، IBM، Palantir، AMD و Nvidia بود که دو شرکت آخر موفق به امضای قرارداد با عربستان سعودی شدند.

آب یکی دیگر از منابع حیاتی محدودکننده است، زیرا مراکز داده به مقادیر زیادی آب برای خنک‌کردن تجهیزات و حفظ عملکرد بهینه نیاز دارند. یک مرکز داده می‌تواند روزانه تا پنج میلیون گالن آب مصرف کند که این میزان معادل تأمین آب ده‌ها هزار خانوار است. در منطقه‌ای که با فشار شدید و مستمر منابع آب مواجه است، توسعه پایدار مراکز داده برای برخی کشورها ممکن است دست‌نیافتنی باقی بماند.

در نهایت، مراکز داده مقدار قابل توجهی برق مصرف می‌کنند که می‌تواند مانعی برای برخی کشورها باشد. در سال ۲۰۲۳، مراکز داده در سراسر جهان حدود ۵۰۰ تراوات‌ساعت برق مصرف کردند، معادل تقریبی مصرف سالانه آلمان، و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۰ سه برابر شود. این سطح مصرف برق نیازمند منابع انرژی فراوان و استفاده بهینه از آن‌هاست. با این حال، شاخص کارایی مصرف انرژی مراکز داده در کشورهای خاورمیانه (PUE) گزارش شده که بهینه نیست. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، این شاخص برای خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ برابر با ۲.۰۶ بوده است که به‌مراتب بالاتر (کم‌بهره‌تر) از میانگین جهانی ۱.۵۳ است و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ همچنان پایین‌تر از سطح مطلوب باقی بماند. در حالی که قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی از منابع انرژی فراوان و ترکیب انرژی متنوعی برخوردارند، چندین کشور دیگر منطقه از جمله مصر، ایران، عراق، کویت، لبنان، سوریه و یمن با ظرفیت پایین شبکه برق و تولید انرژی، و در برخی موارد قطعی‌های مکرر برق مواجه هستند.

این تفاوت‌های شدید در منابع، به همراه سطوح توسعه و حاکمیت، به شکاف‌های آشکاری در آمادگی هوش مصنوعی میان کشورهای خاورمیانه منجر شده است. به دلیل توانایی در سرمایه‌گذاری، جذب سرمایه و جذب نیروی انسانی برتر، اسرائیل، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و تا حدی کشورهای دیگر شورای همکاری خلیج فارس، موقعیت بهتری برای بهره‌مندی از مزایای هوش مصنوعی دارند. در مقابل، سایر کشورهای منطقه در خطر عقب ماندن قرار دارند.